Trần Văn Cẩn là một trong những họa sĩ hàng đầu đã mang đến cho nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại một phong cách sáng tạo nghệ thuật rất riêng và giàu bản sắc dân tộc. Được đào tạo bài bản trong một ngôi trường danh tiếng - Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và được nuôi dưỡng bởi một nguồn mạch văn hóa mỹ thuật phong phú của dân tộc, với sự nỗ lực không ngừng của bản thân, Trần Văn Cẩn đã trở thành một trong "bộ tứ danh họa" hàng đầu của mỹ thuật Việt Nam.


Bức truyền thần họa sỹ Trần Văn Cẩn của họa sỹ Nguyễn Văn Len vẽ năm 1996.

Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương có truyền tụng câu nói vui: "Nhất Trí, nhì Lân, tam Vân, tứ Cẩn". Đó là các họa sĩ hàng đầu ở Việt Nam: Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tường Lân, Tô Ngọc Vân, và Trần Văn Cẩn.

Họa sĩ Trần Văn Cẩn sinh ngày 13/8/1910, tại thị xã Kiến An, Hải Phòng. Nguyên quán của ông ở xã Tiên Phong, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh.

Tốt nghiệp thủ khoa trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa VII (1931-1936) với bức sơn mài Tiễn anh khóa đi thi Hương, nhưng phải đến các tác phẩm như: Em Thúy - sơn dầu, Chợ Tết - lụa, Gội đầu - khắc gỗ, Hai cô gái trước bình phong - lụa, mới thực sự làm Trần Văn Cẩn nổi danh.

Em Thúy là một bức tranh sơn dầu được Trần Văn Cẩn sáng tác năm 1944. Có thể nói đó là đỉnh cao nghệ thuật Trần Văn Cẩn và cũng là đỉnh cao nghệ thuật Việt Nam. Với lối biểu hiện chân thực, nhẹ nhàng, không khoa trương, cường điệu, Trần Văn Cẩn đã níu kéo và lưu giữ người xem bằng vẻ đẹp thơ ngây, trong trắng. Dường như với Em Thúy, Trần Văn Cẩn không hề quan tâm đến trường phái khi vẽ mà chỉ cốt nêu lên cái thần thái của nhân vật. Em Thúy ngây thơ có đôi mắt mở to hồn nhiên như chứa trọn khung trời bình yên, ẩn giấu một bản năng lành mạnh của tác giả. Đấy chính là tiềm năng để sau này Trần Văn Cẩn đón lấy bước đi của cách mạng.

Với bức Gội đầu, Trần Văn Cẩn đã đưa nghệ thuật khắc gỗ dân tộc lên một đỉnh cao mới. Tiếp thu phương pháp nghệ thuật hàn lâm phương Tây nhưng Trần Văn Cẩn tìm được cho mình một bản sắc nghệ thuật Việt Nam nhuần nhụy qua việc học tập, nghiên cứu kỹ lưỡng và công phu vốn cổ dân tộc qua tranh dân gian Hàng Trống, Đông Hồ, điêu khắc dân gian... Trong khi quan niệm phương Đông còn cho rằng: phụ nữ gắn liền với phận liễu yếu đào tơ, thân hình mảnh dẻ, Trần Văn Cẩn không thế, ông nhìn ra vẻ đẹp khỏe mạnh, ngồn ngộn sức sống phồn thực của người con gái Việt Nam lao động đang làm công việc “tẩy trần” sau một ngày cực nhọc.

Năm 1945, Cách mạng tháng Tám thành công. Người nghệ sĩ hiền lành và mẫn cán ấy vẫn không ngừng tạo ra những tác phẩm có giá trị, góp phần xây dựng một nền nghệ thuật mới, non trẻ Việt Nam vừa tách khỏi sự bảo hộ của người Pháp. Tuy nhiên đề tài, đối tượng vẽ ở đây đã đổi khác, tiết tấu năng động rộn ràng, thiên về chiều hướng khắc họa tính cách nhân vật…


Em Thúy ngây thơ có đôi mắt mở to hồn nhiên.


Năm 1946, Triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần thứ nhất được tổ chức long trọng tại Nhà hát Lớn Hà Nội, đã quy tụ đông đảo những anh tài khắp mọi miền đất nước, với các tác phẩm đủ loại như sơn mài, sơn dầu bột màu, thuốc nước, khắc gỗ, lụa… Và bức Xuống đồng - lụa của Trần Văn Cẩn đoạt giải nhất. Xuống đồng được vẽ với bút pháp táo bạo, mạnh mẽ, độc đáo, hòa sắc tươi, nhẹ và tương phản nhằm lột tả hết công việc đồng áng nhọc nhằn. Qua đấy, ta cảm nhận được tình cảm sâu sắc của ông với đời sống người nông dân, với con người Việt Nam. Đây cũng là hoà sắc và chất liệu chưa từng có ở tranh lụa Việt Nam thời bấy giờ.

Trong kháng chiến, Trần Văn Cẩn tham gia giảng dạy khoá mỹ thuật kháng chiến ở Việt Bắc do họa sĩ Tô Ngọc Vân làm hiệu trưởng. Năm 1954, sau khi Tô Ngọc Vân hy sinh, Trần Văn Cẩn làm hiệu trưởng và ở cương vị ấy trong suốt 15 năm. Ngoài ra, ông còn là Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam. Nhưng dù có bận bịu tới đâu Trần Văn Cẩn vẫn dành một khoảng lặng cho nghệ thuật thăng hoa. Và sau 9 năm kháng chiến vô cùng gian khó mà hào hùng, Trần Văn Cẩn ra mắt công chúng thủ đô bằng hai tác phẩm lụa: Con đọc bầm nghe (1954) và Lò đúc lưỡi cày (1955), đã cho thấy một Trần Văn Cẩn khác: mạnh mẽ, đầy cá tính, toát lên niềm vui cuộc sống.

Mùa thu đan len - sơn dầu và Tát nước đồng chiêm - sơn mài là hai tác phẩm xuất sắc của Trần Văn Cẩn. Tát nước đồng chiêm thể hiện một quang cảnh rộng lớn: quang cảnh những người nông dân đang lao động trên chính thửa ruộng của mình. Ông vẽ người lao động mà không thấy vẻ lam lũ, nhọc nhằn, ngược lại, toát lên một vẻ đẹp đầm ấm. Tát nước đồng chiêm biểu hiện một vẻ đẹp chân thật, chất phác không kém phần duyên dáng lãng mạn của người nông dân Việt Nam. Và có lẽ Trần Văn Cẩn còn là một trong những danh họa vẽ nông dân thành công nhất: bố cục chắc vững, các mảng đầy vơi đan xen tài tình, từ dáng điệu được nghiên cứu một cách công phu, rất xao động, nhuần nhuyễn sắc độ đậm nhạt mềm mại, hợp lý. Cả một không gian tươi sáng nhộn nhịp như hoà quyện vào những cô gái quê uyển chuyển trong động tác tát nước gàu dai, những cúi ngửa tự nhiên, bay bướm, những khóm tre lay động, những cánh cò dập dờn, những thửa ruộng chạy xa tít phía chân trời chói loà... Ta nghe có cả âm thanh của tiếng nước đổ.

Trong những năm tháng chống Mỹ, Trần Văn Cẩn đi nhiều, vẽ nhiều. Hàng tập ký hoạ, tranh sơn mài, sơn dầu, thuốc nước, lụa... đã ra đời. Tác phẩm của ông chứa đựng sâu sắc và đa diện về hiện thực đời sống.

Nữ dân quân vùng biển - sơn dầu, sáng tác năm 1960, mang đậm dấu ấn Trần Văn Cẩn: nhuần nhuyễn những qui luật hội họa cổ điển, bố cục, cách phối màu rất chính, biểu hiện nhất quán ý tưởng của tác giả: giữ gìn biển trời của Tổ quốc. Nữ dân quân vùng biển là một người con gái da sẫm, khỏe, sẵn sàng vượt qua những khó khăn, sẵn sàng hi sinh vì Tổ quốc. Hơn thế nữa, nữ dân quân vùng biển còn có vẻ đẹp nhuần nhụy của người phụ nữ Việt Nam: dung dị kín đáo mà kiên gan, bền chí. Trần Văn Cẩn đã tổng hợp tri thức của phương Tây và phương Đông. Hình ảnh có tính chất khái quát. Tác giả đã phát huy được lối nhìn phương Đông. Đây là bức sơn dầu thành công nhất của Trần Văn Cẩn sau Em Thúy.

Có thể nói, Trần Văn Cẩn là người họa sĩ có một bút pháp riêng với dấu ấn cá nhân đậm nét trong nền mỹ thuật Việt Nam. Tranh của ông luôn có hình ảnh thiếu nữ và hoa bởi đó là những hình ảnh gần gũi và biểu trưng của cuộc sống, của cái đẹp. Trần Văn Cẩn đã để lại cho nền mỹ thuật nước nhà những tác phẩm tiêu biểu, có giá trị cao về nghệ thuật và giàu tính nhân văn. Ông cũng là một trong số ít các họa sỹ có sự thể nghiệm với nhiều chất liệu, thể loại khác nhau và chất liệu, thể loại nào cũng có tác phẩm thành công. Ông cũng là một trong những họa sỹ đi đầu trong việc thể nghiệm, sáng tạo từ chất liệu sơn ta để làm tranh sơn mài, đưa sơn mài thành một chất liệu hội họa nổi tiếng, mang đặc trưng nghệ thuật của hội họa dân tộc Việt Nam.

Danh họa Trần Văn Cẩn được trao tặng nhiều danh hiệu cao quý: Nhà giáo nhân dân, Viện sỹ Viện hàn lâm CHDC Đức, Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (đợt I - 1996) và nhiều phần thưởng cao quý khác... Với vai trò đứng đầu Hội Mỹ thuật Việt Nam trong hơn 30 năm, họa sỹ Trần Văn Cẩn đã góp phần quan trọng trong việc tổ chức, xây dựng Hội ngày càng lớn mạnh. Danh họa Trần Văn Cẩn cũng đã dành cả cuộc đời mình cho sự nghiệp đào tạo, xây dựng và phát triển nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, là tấm gương sáng, niềm tự hào của giới mỹ thuật Việt Nam.