Về đến làng Thiết Úng, xã Vân Hà, huyện Đông Anh, Hà Nội hỏi nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền, ai cũng nhiệt tình chỉ đến nơi.
Ở đây, anh không những là Trưởng Hội làng nghề, mà còn nổi tiếng có bàn tay tài hoa khi thể hiện trên từng thớ gỗ, với những mẫu mã tinh xảo. Mỗi nét khắc chạm trên gỗ của anh luôn lay động hồn người, nhất là đôi mắt và nụ cười trên mặt gỗ đều tạo cảm giác thân thiện dễ mến, có sức ám ảnh lạ kỳ. Đặc biệt, người ta còn gán cho anh biệt hiệu Truyền "Quan Công". Nghĩa là tượng Quan Công của anh đẹp nhất vùng, đẹp từ dáng vóc đến thần thái toát ra từng vân gỗ...
Mới 13 tuổi, Truyền đã tay đục tay tràng lần học nghề của bố, với một nghiệp dĩ tự nhiên như mọi trẻ trong làng. Truyền có sự say mê tìm tòi và hăm hở luyện nghề với nhiều hy vọng sau này nối nghiệp ông cha. Có lần, sau mấy ngày hì hục đục đẽo theo mẫu tượng của bố, Truyền ngắm nghía và rất lấy làm vui. Hình tựa như hình, dáng y như dáng, Truyền tâm đắc lắm, đợi bố về để khoe. Không ngờ, Truyền chỉ nhận được những lời mắng mỏ, chê bai, thậm chí còn bị bố cho là "phí công toi". Truyền tức mình ném tất cả ra vườn, coi như đó là đồ rác rưởi, rồi bỏ đi lang thang trong làng. Trong lòng cậu bé lúc đó xốn xang bao điều. Những giọt nước mắt đắng chát đã rơi trên mặt gỗ. Rồi Truyền bất ngờ dừng chân bên đền thờ tổ nghề của làng. Cậu cúi đầu vái, cầu xin cho mình tĩnh tâm trở lại và lắng nghe những lời phán xét của bố.
Khi về nhà, hỏi ra, Truyền mới hay bố trút giận vì mình chỉ biết bắt chước sao cho giống của người khác, kể cả giống của bố. Vì đó chỉ là cái bề ngoài, thật vô hồn và không có cái riêng của mình, làm mất đi cái tình đối với gỗ. Đó là một thất bại và cũng là bài học ghi lòng tạc dạ đầu tiên của Truyền.
Đến năm sau, Truyền lại bị "cú tát" bất ngờ khi tự mang tượng của mình lên tận ban kiểm tra chuyên môn của làng để muốn xác định tay nghề thực sự của mình. Đây là một bức tượng Quan Công đẹp và ưng ý mà Truyền bỏ công bỏ sức đến cả tháng trời. Ai dè, bức tượng của Truyền bị ông trưởng ban lấy phấn vạch, đánh dấu lỗi của tượng đến trắng xóa. Truyền hụt hẫng vô cùng. Trong lòng tự hỏi, liệu mình có nên theo nghề nữa không? Vì sao cố đến thế mà vẫn bị chê. Ôm tượng về hỏi bố, Truyền mới hay rằng, gương mặt của tượng thì được, đôi mắt có thần, nhưng đường nét tổng thể còn vụng, không mềm mại, uyển chuyển về dáng vóc. Sau đó, hai cha con Truyền cùng sửa chi tiết theo những vết phấn vạch lỗi, để cho Truyền thấm được cái nghề này nó gian khổ đến mức nào. Đó là những bài học nhớ đời mà Truyền không thể nào quên.
Nhưng cũng từ đó, tượng Quan Công của Truyền mỗi ngày một "khôn" hơn - như các cụ nói. Ngựa Xích Thố đã có sức mạnh phi thường. Thanh long đao dần trở nên sắc nét, với lưỡi đao bay ra từ miệng rồng thật có dũng khí. Tà áo bay vờn tạo được cơn lốc trong trận chiến. Và nhất là đôi mắt của Quan Công thật sự có thần, có lửa làm khiếp vía kẻ thù...
Đó là tính cách khác người ở người nghệ nhân trẻ này. Anh nghĩ trong hàng nghìn người làm nghề ở làng mình, nếu cùng theo một mẫu xưa để lại, thì ai chẳng giống ai. Hơn nữa trước đây, vào những năm 80 của thế kỷ trước, nền kinh tế bao cấp khó khăn, hàng khó bán, vậy không thể cùng nhau chìm xuồng được. Cần phải làm khác đi và cần phải có cái riêng đúng như người bố đã truyền lại từ thuở mới vào nghề. Nếu như vậy nên chuyên sâu một loại hàng cho thật tinh xảo. Nghĩ như vậy và Nguyễn Văn Truyền ôm về một đống sách vở nói về nhân vật Quan Công trong "Tam quốc diễn nghĩa" để nghiên cứu về nhân vật này, những mong ứng dụng vào từng pho tượng Quan Công, tạo nên sức sống cho nhân vật.
Truyền nhớ từng trận đánh mà Quan Công đã gắn bó với vũ khí là thanh long đao và ngựa chiến Xích Thố như thế nào. Thời điểm nào sung sức, thời gian nào già yếu, và kể cả lúc sa cơ lỡ bước bị bắt và bị giết. Từ đó chân dung ngài, từ chiều cao chín thước đến mặt đỏ như gấc, cũng như mắt phượng mày ngài và râu dài hai thước tạo nên dáng oai phong lẫm liệt đã đi vào tác phẩm của Nguyễn Văn Truyền lúc nào không biết. Nhưng điều quan trọng nhất là từ nhân vật lịch sử và truyền thuyết đã đem lại cho anh một triết lý về sự sống qua hình tượng Quan Công, một biểu tượng cho tính khảng khái, trọng nghĩa, yêu thương con người đến mức có thể hy sinh tính mạng mình. Hình ảnh khi Tào Tháo mở hộp đựng đầu bị chém lìa khỏi cổ của Quan Công, thấy râu tóc dựng đứng lên, trừng mắt nhìn như có lửa thiêu cháy tâm hồn mình, Tào Tháo hoảng sợ tới mức tái phát bệnh đau đầu, không lâu sau thì chết. Do đó triết lý làm người trung nghĩa thấm sâu vào chính người nghệ nhân, mỗi khi cầm đục cầm tràng, thần khí trong từng thớ gỗ lại rung lên với bao cảm xúc bất ngờ. Những điều đó dẫn dắt cho mỗi nhát cắt, đường lượn mà người nghệ nhân tuân theo như một lẽ tự nhiên.
Mỗi bức tượng Quan Công của nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền hiện lên trong các tư thế đứng hay ngồi, đang luyện quân hay đang xông trận, bao giờ cũng phản ảnh phút xuất thần của anh. Bởi lẽ, riêng với chất liệu gỗ chọn cho một tác phẩm, có khi anh phải tìm tới hàng năm trời mới thấy thỏa ý. Truyền có nguyên tắc, khi tìm được gỗ tốt, vân đẹp mới có cảm hứng để làm. Hoặc để thể hiện một ánh mắt của Quan Công khi lâm trận, để tạo được sự dữ dội, mãnh liệt, ánh lên sự tự tin chiến thắng, người nghệ nhân đã phải ngẫm nghĩ cả tuần trước khi đục lát gỗ đầu tiên.
Thường bao giờ cũng vậy, mỗi lần đạt được sự thành công với bức tượng Quan Công, nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền lại coi đó là ơn của tổ nghề đem lại. Anh âm thầm lên đền thắp hương. Và trong những ngày này, anh đã quyên góp, huy động mọi người tu bổ nhà thờ tổ nghề để làm nơi cho các hội viên đến sinh hoạt. Sau những lần lên lớp dậy nghề cho con cháu, bao giờ anh cũng nhắc họ không được quên ơn những người đi trước và hãy phát huy tốt những gì học được để gìn giữ phẩm chất tốt đẹp của làng nghề mấy trăm năm qua.
Những tượng gỗ bạc tỷ...
Đó là chuyện không tưởng đối với những tác phẩm còn giữ lại được của nghệ nhân Nguyên Văn Truyền. Đầu tiên là bức Quan Công trong bộ ba tác phẩm điêu khắc gỗ mà anh mang đi dự xét và được thành phố phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Hà Nội năm 2004. Bức tượng Di Lặc và Ông Thọ, một thời túng tiền anh đã bán cho con ăn học. Anh giữ lại bức Quan Công và nhiều pho tượng có giá trị nghệ thuật cho đến nay. Không ngờ giờ đây, ông Quan Công đã đem lại lộc cho nhà anh. Cùng với đó là tượng Thần Tài bằng gỗ mun đen nhánh đã được các nhà sưu tầm Đài Loan đến hỏi mua với ý muốn đem về đặt tại sòng bạc. Họ hy vọng ông Thần Tài sẽ đem lại cho họ nhiều tài lộc. Họ ngồi ỳ suốt cả buổi sáng để thuyết phục nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền nhượng lại của gia bảo này. Nhưng mọi chuyện bất thành. Dường như có linh tính báo cho anh rằng, đừng có vội vàng, mọi cơ hội còn ở phía trước. Cuối cùng, đến 3 giờ chiều, khách đành ra về, tỏ ra tiếc nuối vì không thể mua được.
Giờ đây, đã có người đặt giá tới bạc tỷ cho những bức tượng gỗ mun này. Nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền còn vấn vương trong lòng. Bởi lẽ anh yêu thương bức tượng và đã đắm chìm trong nó biết bao năm tháng. Có những chi tiết, anh mất cả sáu tháng ròng rã mới hoàn thành. Nét nào cũng ẩn chứa cảm xúc trong anh. Gần bốn mươi năm anh mới có được bộ tượng này. Anh đã nói với vợ con: "Chúng sẽ mãi mãi ở với gia đình mình như một báu vật, không bao giờ rời xa". Anh hy vọng đó sẽ là những mẫu hàng quý giá nhất mà anh truyền lại cho các thế hệ con cháu mai sau
Chung Tử
